Trong quá trình tìm điểm lặn vo gần SG và nghĩ về kế hoạch thực tập ngoài biển cho nhóm lặn tự do mới (sắp) thành lập, mình bỗng nhớ lại những kỷ niệm ngày xưa chứa đầy đam mê, mạo hiểm, cùng những kinh nghiệm, kiến thức được rút ra từ đó. Thế nên để chào mừng buổi họp mặt đầu tiên của nhóm lặn tự do ngày mai, mình cũng muốn chia sẻ vài kinh nghiệm cùng mọi người.
Dòng chảy dọc theo bờ (longshore current) (Viết tắt: "Dòng dọc bờ")
Ở biển khơi, không lúc nào là không có gió. Gió thổi tạo nên sóng, sóng đánh vô bờ, nước chồm lên bãi cát rồi phải rút xuống tạo nên các dòng chảy gần bờ (nearshore currents). Thuở nhỏ, cứ mỗi mùa nghỉ hè, mẹ lại đưa mình ra Vũng Tàu đi tắm biển. Mình thích bơi ra ngoài xa thoát khỏi vùng sóng vỡ (surf zone) để tự do vùng vẫy với làn nước trong và êm ả, không bị quấy nhiễu bởi những con sóng bạc đầu (surf, breakers). Cũng trong những lúc thưởng thức cái không gian thoáng đãng ở ngoài đó rồi dòm vào trong bờ ngắm những con người bé nhỏ nô đùa với sóng mà có một ngày, mình chợt nhận ra rằng mình đang bị nước cuốn đi ngang với một tốc độ đáng gờm... Lấy những căn nhà cao tầng hoặc ngọn núi xa xa phía sau làm mốc thì cái khung cảnh náo nhiệt trên bãi biển đang trôi sang một bên (trái/phải) thấy rõ. (Điều này thật khó nhận ra khi ở gần bờ vì không thấy được những điểm mốc ở đằng xa.)
Những lần đầu thấy bị cuốn đi như vậy, mình đã hoảng hồn cố sức bơi ngược trở lại, nhưng hầu như chẳng bao giờ thắng được dòng của nước. Từ từ rồi mình mới nhận ra rằng hễ bơi vô gần bờ thì dòng chảy chậm đi, nên
không bao giờ được bơi ngược dòng nước mà phải cắt ngang dòng của nó. Và đây cũng là quy tắc chung cho các dòng chảy khác.
Ngoài cái thú vùng vẫy ngoài xa, mình còn luôn bị hấp dẫn bởi những cảnh quan ngoạn mục dưới đáy biển. Và cũng trong những lần lặn xuống đáy như vậy, mình đã phát hiện ra là
vận tốc dòng chảy giảm đi nhiều khi đi từ trên mặt xuống dưới đáy. Bình thường, nếu nằm trên mặt nước quan sát một cái mốc dưới đáy (hòn đá chẳng hạn) thấy nó liên tục rời xa mình, thì (với dòng chảy nhẹ) chỉ cần xuống khoảng 1 mét nước là không còn thấy bị xê dịch nữa.
Mãi sau này khi đi học lặn, mình mới biết đó là dòng chảy dọc theo bờ. Nó là kết quả của gió thổi xéo (không vuông góc với bờ biển) tạo nên những con sóng đánh xéo vào bờ, đưa nước lên rồi rút xuống chạy dọc bờ theo những đường zig-zag. Ngày trước chẳng được học, chẳng có mạng internet, mình chẳng biết đến cái tên của nó, nhưng lần nào ra biển mình cũng xem hướng chảy và vận tốc của nó để biết đường bơi lội. Với những bãi cát nhỏ thì mình phải bơi ra từ đầu này của bãi để dòng nước đưa mình đến đầu kia rồi bơi vào trước khi phải đối mặt với những ghềnh đá đầy vỏ hàu sắc bén như dao cạo. (Dù có bị trôi ra khỏi bãi cát, cũng phải bơi hướng vào bờ chứ không được bơi ngược dòng! Đó là kinh nghiệm xương máu của mình.) Còn với những bãi cát dài thì có thể thoải mái để nước cuốn đi, nhưng nếu có bơi lội thì nên hướng ngược dòng nước để khi vào bờ đỡ phải "chạy bộ" trở về chỗ cũ.
Dòng dọc bờ chảy nhanh cỡ nào? Theo kinh nghiệm của mình ở Vũng Tàu và Nha Trang thì thông thường nó từ chỗ rất chậm (chưa bao giờ thấy dừng hẳn) đến khoảng 3km/h (0.8m/s). Còn trong những ngày biển động, gió lớn thì theo CoastalWiki nó có thể lên
trên 9km/h (2.5m/s). Và có một lần đi tắm biển với đoàn ở Bãi Sau (VT) đúng lúc trời mưa to gió lớn, nhưng vì lịch đã lên cứng rồi nên buộc phải xuống tắm, mình cũng chỉ dám quanh quẩn ở vùng nước sâu tới gối nhưng đã cảm thấy nước chảy rào rào dưới chân mạnh đến độ không còn đứng vững nữa, ai thả mình xuống nước thì bị nó "bắn" đi như giữa dòng nước lũ! Bữa đó khi mò lên bờ, cả đám đi mãi, tìm mãi mới ra cái xe của đoàn (loại 52 chỗ, to tướng).
Dòng chảy rời xa bờ (rip current) (Còn gọi "dòng rút")
Nếu dòng dọc bờ xuất hiện hầu như mọi lúc mọi nơi (vì ít khi nào gió thổi đúng vuông góc với bờ) và không mấy nguy hiểm thì anh em của nó là dòng chảy rời xa bờ tuy ít gặp hơn nhưng lại rất nguy hiểm. Cũng là sóng vỗ nước lên bờ rồi rút trở ra, nhưng khi gặp những
lạch nhỏ tạo bởi những dải cát ngầm chắn ngang dưới nước, nước rút ra biển bị dồn thành một dòng xảy xiết với vận tốc tăng dần từ bờ kéo ra tít ngoài xa (thường ra khỏi vùng sóng vỡ) tạo thành dòng chảy rời xa bờ (dòng rút). Dòng chảy này nguy hiểm ở nhiều điểm: Thứ nhất, nó kéo người ta từ chỗ cạn (gần bờ) ra chỗ sâu (xa bờ) nên vô cùng nguy hiểm cho những người không biết bơi; Thứ hai, khi bị bất ngờ kéo ra khơi thì kể cả người biết bơi cũng dễ dàng bị hốt hoảng và cố sức bơi ngược vào bờ, dẫn đến kiệt sức (dòng rút có thể chảy tới 18km/h (5m/s)); Thứ ba, dòng chảy này thường tập trung ở những lạch nhỏ nên khó bị phát hiện, dễ gây bất ngờ cho người bơi.
Nói là nguy hiểm, nhưng thực ra dòng rút chỉ nguy hiểm đối với những ai chưa biết đến nó mà thôi. Theo quy tắc nói ở trên, chỉ cần
bình tĩnh không chống lại dòng nước mà bơi cắt ngang nó, tức bơi dọc theo bờ, thì ta có thể dễ dàng thoát khỏi nó. Hơn nữa, khi thoát khỏi "cái lạch nhỏ" đó rồi thì chúng ta còn được sóng đưa ngược trở vô bờ nữa (vì nước có ra ắt phải có vào), nên việc bơi vào bờ lúc bấy giờ sẽ nhẹ nhàng hơn. (So sánh với việc phải lội bộ ngược trở lại chỗ cũ sau khi bị dòng dọc bờ cuốn đi.)
Tuy nhiên,
dòng rút sẽ thực sự trở nên nguy hiểm trong điều kiện thời tiết xấu, vì nó xuất hiện bất chợt, mạnh bất thường, ở những nơi bình thường không hề nguy hiểm, và thường kết hợp chặt chẽ với dòng dọc bờ. Ngày trước, có lần 2 mẹ con mình ra tắm ở cái bãi tắm nhỏ bên dưới Ô Cấp (VT) và gặp phải trận mưa dông. Đó là một bãi cát nhỏ với 2 bên được "che chở" bởi những phiến đá chồm ra ngoài biển. Ngày thường thì ở đây chỉ có dòng dọc bờ thôi, nhưng hôm đó thì cả cái bãi cát nhỏ đó trở thành một lối thoát nước khổng lồ khi những con sóng lớn liên tục tràn lên thềm đá 2 bên rồi đổ dồn vô bãi để thoát ra biển. (Y như những con đường trong thành phố bỗng trở thành những cống thoát nướt khổng lồ trong mưa vậy.)
Mẹ mình thấy sóng lớn thì thích đùa với sóng mà không chú ý là nó đang kéo mình dần ra ngoài... Khi nước ngập tới ngực thì bất chợt 2 mẹ con bị nó "bứng" hổng cẳng lôi thẳng ra khơi... Mẹ mình bị lôi ra trước, bị những con sóng bạc đầu cao lớn vùi dập và cảm giác liên tục xa bờ làm hốt hoảng, cố sức bơi ngược trở vô... Nhưng không những không nhích vào được tí nào mà ngay sau đó mẹ mình đã "được" dòng dọc bờ tiếp đón, kéo phăng phăng sang bên phải (hướng về Bãi Trước, bắc tây bắc)... Mới phút trước 2 mẹ con còn nắm tay nhau được thì bây giờ đã cách nhau mười mấy mét! Rồi thì cũng đến lượt mình lặp lại con đường của mẹ, nhưng sau nhiều lần chui đầu xuống nước để tránh những con sóng dữ, ngẩng đầu lên thì mình đã thấy mẹ ở tuốt trong kia, trên những phiến đá đầy vỏ hàu bén ngót... "Tiêu mẹ rồi!" mình vừa nghĩ được một tí về mẹ thì lại phải tiếp tục chui đầu xuống nước để trốn sóng... Chẳng mấy chốc mà dòng dọc bờ đã đưa mình đi xa, dòm vào chẳng thấy bờ cát đâu mà toàn là đá với đá. May là có kinh nghiệm trước đó, mình bình tĩnh lựa lúc sóng yên mà bơi từ từ vào gần bờ cho dòng chảy chậm lại (nhưng vẫn đủ xa tránh bị đập vào bãi đá), rồi từ từ quay trở ngược lại bãi cát (bằng hết sức bình sinh, nhưng cũng chỉ tiến được một cách rất từ từ). Khi lên bờ thì chẳng thấy ai ngoài 2 cha con nhà nọ đã rút lên trên đường Hạ Long quan sát tự nãy giờ. Mình thì không sao nhưng mẹ thì đã bị thương nặng ở tay, phải đi bệnh viện gấp! Một kỷ niệm đau thương, nhưng cũng là bài học lớn: địa hình nguy hiểm, dòng rút, dòng dọc bờ, và nhiều điều bất lợi khác có thể "hợp tác" với nhau biến những thứ bình thường trở nên hết sức nguy hiểm.
Những con sóng dữGió trên biển thổi mạnh tạo nên sóng, từ những con sóng tròn đầu, gió thổi mạnh hơn nữa sẽ trở thành sóng nhọn đầu, rồi đến khi chiều cao con sóng (tính từ đỉnh tới chân) vượt quá 1/7 chiều dài của nó (tính từ đỉnh sóng này tới đỉnh sóng kia) thì ngọn sóng bắt đầu vỡ ra tạo nên sóng bạc đầu. Đó là ở ngoài khơi, còn khi tiến vào bờ thì những con sóng tròn đầu cũng bị đáy biển dưới chân đội lên dần và trở thành sóng bạc đầu (khi chiều cao vượt quá 1/7 chiều dài) dù không có gió mạnh.
Trong những cơn mưa dông và/hoặc lúc biển động thì hầu như đâu đâu cũng gặp những con sóng bạc đầu hung dữ. Một người đang bơi mà gặp phải cái lưỡi sóng vươn dài lên cao rồi đập xuống thì chắc chắn phải lộn nhào, rất dễ bị mất phương hướng. Nếu phải liên tục đối đầu với chúng thì người khoẻ mạnh cũng nhanh chóng bị đuối sức.
Còn mình thì không khoẻ lắm nhưng qua vài lần tiếp xúc với sóng, mình đã nhận ra cách sống hoà bình với nó:
Đơn giản nhất là chui thẳng vào bụng sóng, nơi yên bình nhất! (Hiển nhiên là bạn phải biết nín hơi, và tốt nhất là một tí lặn tự do.) Bằng cách này, mình luôn vượt qua vùng sóng vỡ (sóng bạc đầu) để tiến ra ngoài xa một cách nhanh chóng và hết sức nhẹ nhàng, bất chấp sóng to đến cỡ nào. (Ở VN thì ít thấy sóng bạc đầu cao, nhưng ở Nhật thì mình đã thấy những con sóng cao tầm 1 mét tiến vào bờ.) Mỗi lần chui vào bụng sóng trong làn nước yên bình và lắng nghe những chấn động bạo lực của lưỡi sóng đang lùi nhanh về phía sau, mình có cảm giác thật khoan khoái tuyệt vời!
Đó là khi ta đi ngược chiều sóng vỗ, còn nếu đi xuôi chiều hoặc song song với lưỡi sóng thì sao? Khi bơi từ ngoài vào bờ, nếu gặp những con sóng vừa tầm (từ 1m trở xuống) thì đó là cơ hội tốt để chúng ta thưởng thức cảm giác
lướt sóng bằng cách hơi chúi đầu xuống và đưa chân lên khi sóng vừa tới để "
ôm con sóng vào bụng" và lướt đi cho tới khi nó tan rã. (Với những con sóng cao hơn thì có lẽ bạn nên tập lướt sóng bằng ván.) Và cuối cùng, nếu ta đang bơi song song với lưỡi sóng thì tốt nhất là
chui xuống nước một tí (khoảng nửa mét) mỗi khi gặp con sóng đang tấp đến bên sườn, nếu không muốn "thưởng thức" cảm giác xoay vòng trong nước. Mỗi khi chui xuống nước, mình lắng nghe cảm giác sóng đang rào rào lướt qua trên lưng cũng rất chi là thú vị!
Vậy là nhờ vào lặn vo mà mình đã tránh được nhiều rắc rối ở trên mặt nước, vùng "biên giới phức tạp" giữa nước và không khí: Dòng chảy mạnh trên mặt, sóng vỗ mạnh trên mặt, hầu hết những bạo lực thông thường đều xảy ra trên mặt nước. Hơn nữa,
những cử động tay chân của chúng ta ở trong nước hiệu quả hơn nhiều so với trên mặt nước. Thế nên nhiều khi cần có sự yên bình, mình đã lặn hẳn xuống dưới đáy để di chuyển, bỏ mặc những ồn ào náo nhiệt của sóng gió ở lại bên trên! Với mình, di chuyển ở trong nước luôn hiệu quả hơn trên bề mặt: Ở vùng nước lặng thì tốc độ như nhau nhưng lặn bên dưới khoẻ hơn bơi bên trên; Còn ở vùng sóng gió thì đi bên dưới luôn nhanh hơn và nhẹ nhàng hơn nhiều.
Vọp bẻ (chuột rút) 
Hồi nãy giờ, mình đã nói nhiều về chuyện vật lộn vớn những con nước dữ với một ý chung nhất là "bình tĩnh, mềm dẻo, không cố sức". Ngoài việc tránh bị kiệt sức ra, cách hành xử mềm dẻo còn giúp chúng ta tránh một con "ma da" nguy hiểm, đó là vọp bẻ, hay chuột rút. Vọp bẻ là hiện tượng co cơ không tự chủ, thường xảy ra khi chúng ta cố gắng dùng cơ bắp để làm điều gì đó nặng nhọc, nhất là trong vùng nước lạnh. Một lần nữa, dù cho bị vọp bẻ, chúng ta cũng nên hết sức bình tĩnh và nhẹ nhàng: cơ nào bị vọp bẻ thì để nó yên, đừng cố cử động, và nhẹ nhàng dùng những cơ khác để vận động. Không ít người bị vọp bẻ ngoài khơi và chết... vì hốt hoảng, sặc nước, v.v. chứ không phải vì vọp bẻ. Mình từng bị vọp bẻ ở khắp nơi, từ giữa hồ (cái "hồ đá" hoang lạnh ở Làng ĐH chứ không phải hồ bơi) đến ngoài biển khơi và dưới đáy biển, nhưng chưa bao giờ có vấn đề gì xảy ra ra cả. Lần đầu tiên mình bị vọp bẻ là ở dưới đáy biển Vũng Tàu, cũng ở bãi tắm dưới chân Ô Cấp đó. Hôm đó, mình đã quá mãi mê quan sát một cụm sinh vật dưới đáy đến nỗi quên mất việc hết hơi dự trữ. Khi nhận ra thì mình bất chợt đạp mạnh xuống nền cát để ngoi lên, nhưng cái lạnh ở tầng nước sâu cùng với cú đạp chân bất ngờ đó đã làm bắp vế mình co cứng lại, nổi lên một cục hạch cứng ngắc. Mình trồi lên mặt nước và nhoẻn miệng cười "À, cuối cùng thì mình cũng đã biết 'con vọp' nó 'bẻ chưn' như thế nào!" Không sao, quả là đau thiệt, nhưng mình vẫn hoàn toàn tỉnh táo cùng với 2 tay 1 chưn còn lại rất bình thường. Nằm trên mặt nước một hồi, thấy rõ nguyên nhân của cái lần vọp bẻ này, mình bắt đầu khuơ tay quạt nước từ từ tiến vào bờ, không thèm cố sức nữa. Những lần sau cũng vậy, mình cứ thoải mái nằm nghỉ trên mặt nước một tí rồi vào bờ giãn cơ, xoa bóp một chập là khỏi.
Thực ra, để có thể bình tĩnh và thoải mái được ngay trong lần vọp bẻ đầu tiên đó, mình đã phải nhờ đến một cái duyên tự thuở bé thơ: Hồi nhỏ xíu, chẳng nhớ rõ lớp mấy, nhưng hẳn là còn tiểu học, trong một lần đi bơi ở hồ bơi Cần Thơ, mình đã học lỏm được cái "bài học đầu tiên" trong một lớp bơi lội nào đó, đó là bài "lướt nước". Từ đó, mình biết được rằng
với cái phổi chứa đầy khí thì mình chẳng bao giờ có thể tự chìm được. Nhờ thế mà từ đấy về sau mình cứ thoải mái nằm nhởn nhơ hằng giờ liền trên mặt biển, thỉnh thoảng lại quạt tay một cái hoặc đạp chân một tí để ngẩng lên hớp một bụng khí rồi trở lại nằm tiếp. Có những "chân lý" hết sức đơn giản như vậy mình đã "ngộ" ra chỉ trong một khoảnh khắc, mà nhiều người tập mãi, bơi mãi vẫn không hề biết đến. Điển hình là hồi bên Nhật, trước khi đi chơi ở Okinawa, 2 anh bạn của mình đã phân vân rằng "nếu không có ống thở thì làm sao mà ngắm san hô được?!" Họ đều đã biết bơi, nên chỉ trong 1 buổi ở hồ bơi ngay trước ngày lên đường, mình đã kịp chỉ cách "dưỡng" (theo cách nói của một anh bạn) để có thể nằm thoải mái trên mặt nước mà hầu như không tốn một tí sức lực nào. Rồi một lúc nào đó trong hồ bơi, mình đã thử xuống nước trong tư thế 2 tay 2 chân bị trói, nhưng rồi cũng thấy là vẫn có thể thở và di chuyển chầm chậm được. Vậy là bơi thì khó chứ để nổi được thì không hề khó! (Ngược với quan điểm miệt vườn Miền Tây "biết nổi gọi là biết bơi".) Quan điểm này cũng giống quan điểm bơi trong bài "
Bơi chìm và bơi nổi" vậy.
